НАРТÆ

Нарты кадджыты сæйраг архайджытæ, хъæбатыр, зондджын, зонынджын æмæ æгъдауджын адæмы хатт. Ирон адæм сæ хонынц сæ таурæгъон фыдæлтæ. Хуыцау сæ сфæлдыста уæйгуыты фæстæ. Иу кадæг нын Нарты равзæрды тыххæй афтæ дзуры:

– Хуыцау дунейы куы сфæлдыста, уæд адæм скæнын фæнд скодта.

Хуыцауы уынаффæмæ гæсгæ зæххыл равзæрдысты Уадмерытæ. Уыдон уыдысты ставд æмæ тыхджын адæм: кæмтты цæугæ нæ кодтой, зæххæн уыдысты уæззау, æмæ сæ уый тыххæй Хуыцау фесæфта.

Уадмерытæ сæвзæрынæй æртæ фондзыссæдз азы куы рацыди, уæд Хуыцау сфæлдыста Камбадаты – зондæй дæр, тыхæй дæр Уадмерыты хуызæн, асæй та – къаддæр, раст ныры рæстæджы дæсаздзыд сывæллоны йæстæ.

Камбадатæ æгæр лыстæг адæм уыдысты зæххыл цæрынæн, æмæ та Хуыцау уыдоны дæр фесæфта.

Æртæ фондзыссæдз азы куы рацыди Камбадаты сфæлдисынæй, уæд Хуыцау скодта Гамерыты. Фæлæ та уыдон дæр æгæр стыртæ разындысты асæй æмæ тыхæй дæр, æмæ сæ Хуыцау зæххыл нæ ныууагъта.

Æртæ фондзыссæдз азы та куы рацыди гамерыты сфæлдисынæй, уæд Хуыцау скодта Гуымирыты. Уыдон дæр зæххæн аккаг нæ фесты æмæ сæ Хуыцау фесæфта.

Æртæ фондзыссæдз азы куы рацыди гуымирыты сфæлдисынæй, уæд Хуыцау сфæлдыста Уæйгуыты.

Уыдон дæр ын нæ фæрæстмæ сты Хуыцауæн, – уыдысты гуырымыхъхъ, æнæконд адæм: кæуыл дзы уыд авд сæры, кæуыл-иу сæр, кæмæн дзы уыди дыууæ цæсты, кæмæн та – иу цæст. Уыдысты тыхгæнæг. Цæргæ кодтой хъæдты æмæ хæхты лæгæтты.

Æртæ фондзыссæдз азы та куы рацыд уæйгуыты сфæлдисынæй, уæд Хуыцау сфæлдыста ног адæм, Нартæ, зæгъгæ. æмæ йын уыдон фæрæстмæ сты: асæй дæр æмæ тыхæй дæр зæххы аккаг уыдысты.

Ацы таурæгъмæ гæсгæ Хуыцау зæххыл цæрынмæ цы адæмты сфæлдыста, уыдонæй Нартæ уыдысты æхсæзæм. Уыдонæй та равзæрдысты ирон адæм – æвдæм адæм. Нымæц авд бирæ адæмтæм, уыдонимæ ирон адæммæ дæр, табуй-аг, арфæйаг у. Арфæйаг уæд ирон адæмы цард дæр.

Нартæ равзæрдысты Сæуæссæйæ. Уый у сæ фыдæл. Кæс СÆУÆССÆ.

Тынг тыхджын, ныфсджын адæм уыдысты Нартæ. Нарты адæмæй тых бирæ кæмæ нæ уыд, кæнæ ныфсæй æххæст чи нæ уыд, уыдон та, фылдæр хатт, тынг зондджын, хин æмæ цыргъзонд, стæй дзырддзæугæ уыдысты. Уыцы миниуджы-тæм гæсгæ-иу нæртон адæм се 'знæгтыл фæуæлахиз сты.

Хорз нæ касти Нартæм хуымæтæджы æнцад цард кæнын. Уыдон сæ рæстæг æрвыстой стæрты, хæстыты æмæ цуаны. Хæцыдысты тыхгæнæг уæйгуытимæ дæр æмæ сæ æппынфæстаг мыггагыскъуыд фæкодтой.

Нартæ цардысты хæхты æмæ быдырты, Царциаты рагъæй суанг Бестауы рæбынмæ.

Цæргæ та кодтой æртæ дихæй: Уæллаг Нартæ, Астæуккаг æмæ Дæллаг Нартæ. Æртæ Нарты астæу уыди Нарты Стыр Ныхас. Истæуыл сæ-иу уынаффæ кæнын куы бахъуыд, уæд-иу фидиуæг ныхъхъæр кодта Бæрзонд Тыппырæй, æмæ-иу Нартæ æрæмбырд сты се Стыр Ныхасмæ.

Нартæ систы æртæ мыггаджы: Борæтæ, æхсæртæггатæ æмæ Алæгатæ. Борæтæ уыдысты фæрныг, мулкæй хъæздыг, Æхсæртæггатæ уыдысты хъæбатыр мыггаг. Алæгатæ уыдысты лæгæй хорз.

Æртæ Нартæн сæ хистæр уыдис Уæрхæг. Уæрхæджы сфæлдыста æрдзы фарн æмæ Хуыцауы комы тæф. Иугæр куы сæвзæрдис, уæд æрцарди бæрзонд хохы фидæртты, стæй ауагъта дардыл зылд галуантæ Тæлæгты быдыры. Уалынджы йæм уæларвæй Куырдалæгон æруагъта æрвон фæтыгæй арæзт æндон дзывыр – болат куырдадзы цагъд.

Уæрхæг дын райдыдта хуым кæнын тыгъд быдыры æмæ байтыдта æлутон хор Уациллайы нæртон тауинагæй, æрмæджы нæмыгæй. Уациллайы фырт Гæбутдзали йын хъахъхъæдта йæ хъугæмттæ. Уый нæ уагъта Уæрхæджы хуымтæм æврæгътæй ихы сыг, Нафы фыдæхæй дымгæ.

Уæрхæг ракуырдта йæхицæн ус, Сайнæг æлдары хойы – Ацырухсы. Уый фæстæ сарæзта фат æмæ æрдын, сугъахъы сыйæ æрдынтасгæ сыкъа, хъæзæй – фат æрттигъджын.

Уæрхæджы алфамблай æрцардысты Æртæ Нарты æмæ Чынтæ æмæ апырх сты, ауагътой Нарты фæдон мыггаг æвидигæ.

Нартæ зæдтæ æмæ дауджытимæ æмвынг уыдысты. Кæрæдзимæ чындзæхсæвтæ æмæ куывдтæм цыдысты. Се 'хсæн уыд хæстæгдзинад. Ацæмæзы усаг Агуындæйæн къухылхæцæг уыд бæрзонд Уастырджи, сæ разæй цыдис бæрзонд Ныккола, тырысахæссæг сын уыдис Быдыры зæд, цытджын Елиа та сæ размæ бæхыл хъазыд. Нарты æнæфындз Мæргъуыд æмæ Уастырджи уыдысты æмсиæхстæ, диссагæн хæссинаг сты дауджыты лæвæрттæ Сосланæн, Сатанайæн йæ фыд у уæларвон Уастырджи, йæ мад та – Донбеттырты чызг, Сырдон – суадæтты бардуаг Гæтæджы фырт, Батрадз фылдæр хатт вæййы уæларвы, Айсана у Сафайы хъан, ном дæр ыл уый сæвæрдта, Уæрхæджы фаззæттæ Æхсар æмæ Æхсæртæджы номæвæрæг та у Куырдалæгон. Уæларвон куырд Куырдалæгон байсæры Нарты хъæбатырты æмæ афтæ дарддæр.

Нартæ æрвон зынгæй равзæрдысты. Нартæн сæ ныхас цæуаг уыди, Елиайау иу цæфон уыдысты. Нартæн сæ нæлгоймæгтæ гуыппырсартæ æмæ æндонриутæ уыдысты. Се стæджы хъæд, сæ къæхты уынæр бæрæг уыдысты. Нартмæ фыдуаг фæсивæд уыд, уыдонæй арвыл цъиу атæхын дæр нæ уæндыди. Сæ тых, сæ арæхстдзинад æвдисæн сæ кафæн фæз Зилахары быдыр уыд, æр-гом æмæ рæстзæрдæ уыдысты.

Нарты Ныхас Лæгты Ныхас уыд. Цыппæрæмы сæ уынаффæйы бон, майрæмбон – сæ хæцæн бон. Нартæн сæ дзырд фæсайынæй се 'ндон сау æфсæйнаг кодта. Се 'гъдау, сæ цардыуагмæ-иу сæ зæрдæ истæмæй куы фехсайдта, уæд-иу Лæгты Ныхасы се 'хсæн рауад карз æмæ бæлвырд, æргом æмæ цæстуарзон ныхас. Кадджыты ис ахæм бынат.

Нарты гуыппырсартæ æмбырдæй бадтысты сæ къæлæтджын бандæттыл. Тæрхон кодтой уыдон сæ дзыллæйы сæрыл.

– Нарт Нарт уæд уыдысты, арв сæ нæрын уæд нæ уæндыди, æмæ мæлын куы зыдтой сæ дзыллæйы сæрыл, алчи сæ хæцын куы фæрæзта йæхиуыл. Нарт Нарт уæд уыдысты, æмæ нæртон адæймаджы дзыхæй рæстдзинады йедтæмæ куы ницы ирвæзти. Нæ дзыллæ дзыллæ уæд уыдысты, æмæ сæ сæр сæрмæ куы хастой.

Афтæ радзырдта Нарты æмбырдæй иу хистæр.

– Адæм хæлæг уæд кодтой Нартæм, сæ хорзы кой дардмæ уæд хъуысти Нартæн, сæ гуыбыныл хæцын куы фæрæзтой, нозтæй сæхи куы хъахъхъæдтой, ронгæй сæ бæрц куы зыдтой; ацы рæстæджы хуызæн сæ мæрдты къоти куы нæ калдтой нозт æмæ хæрдыл; æнæгъдау фырнозтæй се ‘фсарм куы нæ сæфтой, сæ зонд, се 'хсар куы нæ састой.

Афтæ загъта дыккаг хистæр:

– Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ кæстæр хистæры куы нымадта, кад ын куы лæвæрдта, кæрæдзимæ куы хъуыстой; сылгоймаджы тыххæй йæ цæсгом куы ничи сæфта.

Уый радзырдта æртыккаг хистæр.

Нарты ном æхсар æмæ хорзæн баззад, сæ зонд нæ сæфтой, æххуысæн æххуыс уыдысты, хæстæн – хæст. Нартæ æмдыхæй архайдтой, æмæ сыл фыддæрæй-фыддæртæ сæмбæлд, фæлæ сыл ничи фæтых. Бирæ тыхгæнджыты тых басастой. Нал сын уыд, сæ тых ма кæимæ бавзæрстаиккой, ахæм, æмæ сæ уæд Сырдон сардыдта Хуыцауы ныхмæ: ныууагътой сæ кувын Хуыцаумæ, суанг ма сæ дуæрттæ дæр бæрзонд сарæзтой, цæмæй афтæ ма зæгъа, мæнæн кувынц, зæгъгæ. Се 'фсон та уыд «Мах Хуыцауæн лæггад бирæ фæкодтам, фæлæ нæм уый йæхи дæр никуы равдыста. Гъе ныр рацæуæд, æмæ нæ тых бавзарæм!»

Зæрватыкк – Хуыцауæй Нарты æхсæн дыууæрдæм минæвар – Хуыцауæн рафæзмыдта Нарты ныхæстæ.

Хуыцау зæрватыккæн загъта: «Иу здæхт ма акæн æмæ сын зæгъ: «Мыййаг уыл куы фæтых уон, уæд уын уæ мыггаг иууыл сыскъуынон, æви ма уæ фыдвæд ныууадзон?»

«Фыдвæдæй æвæд хуыздæр у. Цы дзы кæнæм æнусы цардæй? Нæ нæ хъæуы æнусы цард, фæлæ нын радтæд æнусы кад», – уыдис Нарты иумæйаг фæндон.

Хуыцау смæсты ис æмæ сæм Уастырджийы рарвыста, æмæ сæ Уастырджи ралгъыста: «Уæ боны куыст иу голладжы дзагæй фылдæр ма кæнæд!»

Цалдæр хоры мæкъуылы-иу æрнай кодтой Нарт, æмæ сын дзы-иу рауад æрмæст голладжы дзаг. Фæлæ Нартæ хъуыдыджын куыннæ уыдысты, æмæ ныхъхъуыды кодтой æмæ бон æрмæст иу уыгæс най кæнын райдыдтой, æмæ сæм алы уыгæсæй дæр цыдис иу голладжы дзаг, мæкъуылæй та – дæс голладжы. Афтæмæй сæ цард цыдис æфсæстæй. Хуыцау сын сæ хин куы базыдта, уæд сæ ралгъыста, æмæ сæ хуымтæ бон цъæх кодтой, æхсæв та-иу кæрдинаг сысты.

Бон-иу ацыдысты Нартæ, æмæ – сæ хортæ цъæх; æхсæв дæр-иу сæм куы ацыдысты кæрдынмæ, уæд дæр-иу цъæх фестадысты. Уæд сарæзтой сæ хуымты цур халагъудтæ æмæ дардтой сæ фæтты фындзтыл саджил æрцытæ æмæ-иу хорты уымæй фехстой, æмæ-иу уыцы саджил арц кæй алыг кодта, уый-иу райсоммæ дæр баззадис цæттæ æфсирæй.

Æфсирæн-иу йæ хъæды арх дæр æрыссадтой йæ нæмыгимæ æмæ афтæмæй афæдзæй-афæдзмæ фæцардысты.

Стæй загътой: «Нæхуыдтæг куы радтам Хуыцауæн дзырд – æнусы цардæй æнусы кад хуыздæр у, зæгъгæ».

Æмæ уыйадыл алчидæр йæхицæн ингæн къахыныл ныллæууыдис, æмæ уым сæхи калын райдыдтой.

Афтæ 'рцыди се сæфт разагъды Нартæн, æмæ се 'рвон зынг ахуыссыд семæ.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ